IRUN, frankistek hildakoak

Iñaki Egaña (2006-08-16)

Gutxi gora behera hogeita hamar irundar hil zituzten arma faxistek. Horietako batzuk azkeneko borroketan beren posizioak defendatzerakoan zaurituta geratu eta ebakuatu ezin izan zirenak. Gipuzkoa osoan bezala, miliziarren emazteen gaineko errepresioa izan zen gertakari nabarmenetako bat. Irunen, matxinatuen sarekadaren ondoren, gerorako esamolde bat geratu zen: erre gabeko etxea, arpilatutako etxea.

Irun, gerra zibilaren lehenengo hilabeteetan gertatu zen errepresiorik basatienaren eszenatoki izan zen. Manuel Hedilla, Aginte Falangistaren Batzordeko burua, Molaren aurrean protesta egitera iritsi zen abarketadun jendearen hilketa eta fusilatutakoen gorpuak Irundik mugara arteko errepidean barreiatzeko agindua eman zuelako.

Fusilatutakoen artean ondorengoak zeuden: Nicolas Guerendiain Salaverri IR-ko abokatua, Irun erre izanaz akusatuta; Florencio Iracheta Quiles, Galdames-en atxilotu zuten eta Udaleko zinegotzi sozialista zen; Evaristo Larrañaga, talde berean atxilotuta eta zinegotzi errepublikarra; Agustin Lekuona Ugarte, udaltzaina; Antonio Maldonado, drogeria baten jabea eta tropa faxistak sartu zirenean fusilatua; edo Pueyo sozialista, Iruñean fusilatu zuten Luis Robles beste irundarrarekin batera, hiriburu nafarrean baitzegoen eztei bidaian joana.

Emakume irundarrek jasan zuten errepresio bereziaren beste argudioetako bat Ruiz ahizpak, Faustina eta Francisca, fusilatzea izan zen. Donostian fusilatu zituzten 1938an, bat martxoan eta bestea urte bereko abuztuan. Bilbo erori zenean fusilatu zituzten karabinero ugarietako bat irundarra zen. Sebastian Vicente zen irundar hori, Derion fusilatua. Irunen egin zen fusilatze ofizial bakarra Julio Salinas Choya miliziarrarena izan zen, 1936ko irailaren 18an hila.

Errepresioaren alorrean beste gertakari harrigarri bat zera izan zen, ihes egin ez zuten Irungo bizilagunek idatziz eskatu behar izan zutela hirian geratzeko nahia. Neurri hau Angel Fernandez Casadevantek bultzatu zuen, Irungo lehenengo alkate faxista, zeinak plazako komandante militarra zen Luis Saletaren enkargua jaso baitzuen horretarako. Beranduago, Fernandez ordezkatu egin zuen kargua Jose Ramon Aguirreche Picabeak. Julian Troncoso izango zen Bidasoako komandante militarra, urtebete beranduago Antonio Saenz Aguerok ordezkatu zuen arte.

Gerrako materiala abandonatuta egon zen urte batzuetan. Horren erruz istripu batzuk gertatu ziren, Vicente Olazabal Amiano eta Pedro Murugarren Linazasoro haurrek sufritu zutena adibidez, izan ere larri zauritu ziren jolasten ari zirela bonba bat lehertu zitzaienean.

Irun muga ondoan egoteak ere izaera berezia eman zion herri honi, parafernalia frankistaren gune bihurtu baitzen. 1936ko urriaren 23an, errekete koadrila batek muga zeharkatu zuen eta Biriatutik “Internacional” kantua abesten ari zen gazte talde bat tirokatu zuen. Espainiako gerra amaituta, iristen ziren enbaxadoreei lehenengo harrera Irunen egiten zitzaien. Petain mariskalaren, Frantziako enbaxadorea, kasuan hala izan zen, edo Alexander Weddell amerikarrarena. Frankistek gehien ospatu zuten ekintzetako bat Errepublikak Frantziako Bankuan, Mont de Marsan-en, gordetako urrea berreskuratu zenekoa izan zen.1939ko uztailaren 28an, frankismoak handikiro ospatu zuen berrogei tona urrez kargatutako bost kamioi Behobiatik pasa zenean Madrilerako bidean

1938an, Bilbotik atzerrira 1937ko udaberrian irten ziren haurren aberriratzea hasi zenean, aginte militarrek espainiar aberriaren aldarrikapena egiteko ekitaldi handiak antolatu zituzten. Haur guztiak ez ziren beren jaioterrira itzuli, izan ere, 1938ko uztailean iritsi zen taldeetako bat zuzenean Zamorara eraman zuten, bertan baitzegoen Orden Publikoaren ordezkari karguan, justu, Luis Indart Villarreal irundarra.

1940ko ekainaren 28an, tropa alemaniarrak Hendaiaraino iritsi ziren, eta irundarrentzat egoera politiko berria etorriko zen, frankismoak ezarri zuenaren ez oso desberdina. Aldaketaren lehenengo adibidea muga-lerrora bertara iritsi zen, izan ere Iparraldea nazien agintepean geratu zen. Alemaniarrak iritsi eta hurrengo egunean, Irunen elkarrizketatu ziren Jose Lopez-Pinto espainiarra, VI. Erregio Militarraren arduraduna, eta Wiederheim alemaniar jenerala, elkarlana prestatzeko asmoz, oso estua izango zen elkarlana, hain zuzen.

Fusilatutako Irungo bizilagunak (*)

IZENA	JAIOTZA	DATA	LEKUA	ADINA
ARNAIZ MARTIN, DANIEL	LUGO	1936/10/11	IRUN	48
BACH, RODOLFO	HUNGRIA	1938/04/22	IRUN	54
BALBAS MERINO, CRESCENCIO	BURGOS	1938/10/12	IRUN	25
COLINA ORTEGA, FELICIANO	BURGOS	1936/09/27	BERA	45
CORNEADO MARCET, DAMASO		1940/06/18	BARCELONA
CORTA TOLEDO, IGNACIO	IRUN	1939/08/02	IRUN	29
ECHEVESTE, JUAN	IRUN		IRUN
EGUIA GENUA, VICTORIANO			GIJON
ESTOMBA OTANO, FELIX	IRUN	1939/07/03	IRUN	24
FERNANDEZ, ANTON	IRUN	1939/02/02	BURGOS
GUERENDIAIN SALAVERRI, NICOLAS	IRUN		IRUN	39
IRACHETA QUILEZ, FLORENCIO	IRUN	1938/03/01	BURGOS
LARRAÑAGA, EVARISTO	IRUN	1938/03/01	BURGOS
LARREA, JOSE	IRUN	1939/02/02	BURGOS	32
LECUONA UGARTE, AGUSTIN	IRUN	1937/12/01	BILBO	42
LOPETEGUI ARISTIZABAL, SEBASTIAN	DONOSTIA	1938/01/22	IRUN	69
MALDONADO, ANTONIO	IRUN	1936/09/07	IRUN
MARTIN RODRIGUEZ, EMILIO	IRUN	1940/06/05	BARCELONA	29
MARTINEZ DE LA HIDALGA MARTINEZ, RODOLFO	ARABA	1938/03/13	IRUN	48
MENDIZABAL, JOSE MARIA	AZKOITIA	1936/12/09	IRUN	43
MERINO, MARIA	IRUN	1938/03/10	DONOSTIA
ORTEGA GUTIERREZ, ANTONIO		1939/07/15	ALICANTE
PUEYO, JOSE	IRUN		IRUÑEA
REMENTEGUI PORTUGAL, PIO	IRUN		SUNBILLA	65
ROBLES LOPEZ DE URIBE, LUIS	VALLADOLID	1937/01/11	IRUÑEA	40
RUIZ GARCIA, FAUSTINA	LOGROÑO	1938/03/25	DONOSTIA
RUIZ GARCIA, FRANCISCA	LOGROÑO	1938/08/03	DONOSTIA	36
RUIZ LOPEZ, ANACLETO	LOGROÑO	1936/09/27	IRUN	34
SALABERRIA LECETA, ELIAS	ERRENTERIA	1937/09/12	ERRENTERIA	28
SALINAS CHOYA, JULIO	VALLADOLID	1936/09/18	IRUN	46
SANTOS RUIZ, HILARIO	PALENCIA	1939/03/14	IRUN	62
TOMAS ORTEGA, MANUEL	IRUN	1939/11/08	DEUSTU
VICENTE ALVAREZ, SEBASTIAN	SALAMANCA	1937/12/14	DERIO	36
XXX (*)	IRUN	1939/02/02	BURGOS
YYY (*)	IRUN	1939/02/02	BURGOS

(*) Beste toki batzuetan jaio arren, Erregistro Zibilean Irungo bizilagun bezala agertzen dira.

(*) Irungo herritar modura agertzen dira, baina beren nortasuna identifikatu gabe, Sancho de Beurko Artxiboko Zerrendan